بسم اللّه الرحمن الرحیم
1. مقدمه
یکی از اهدافی که میتوان از انس با روایات پیگیری کرد تربیت شخصیت است. مراد از تربیت شخصیت آن است که بافت شخصیت یک طلبه، به‌وسیله‌ی روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام ساخته شود و رشد کند. عناصر محوری در این سیر، عقلانیت وحیانی و فهم فقاهتی‌است. مراد از عقلانیت وحیانی، دریافت عقلانی معارف، با هدایت‌ها و ارشادات وحیانی‌است. این هدف به عنوان هدف بعثت پیامبران در روایت امام کاظم علیه‌السلام به هشام آمده‌است. هم‌‌چنان که عقلانیت وحیانی موجب بالا رفتن قدرت تبیین و دفاع از مضامین دینی میشود و این هدف، یکی از انتظارات اهل بیت علیهم‌السلام از شاگردانشان بوده است. مراد از فهم فقاهتی یعنی فهم صحیح ضابطه‌مند که تلاش میشود در چارچوب همه‌ی قواعد و قرائن معتبر، همه‌ی لایه‌های معنایی کشف شود به‌گونه‌ای که اگر سخن غلطی به شریعت مقدس نسبت داده‌شد، شخص متوجه غلط‌بودن آن بشود. این دو هدف، یک شخصیت وحیانی از مطالعهکننده می‌سازد؛ شخصیتی که مؤلفه‌های علمی او از مضامین وحیانی شکل گرفته و قدرت تحلیل و استدلال به کمک مضامین وحیانی را دارد. این نیز یکی از اهدافی است که امام صادق علیه‌السلام در کتاب الاحتجاج در ضمن توضیح تفاوت بین جدال احسن و جدل باطل بیان فرمودند.
همچنین یکی از آسیب‌های روایت‌خوانی، اخباری‌گری افراطی است. مقصود از اخباری‌گری افراطی، تصلُّب بر روایات و غفلت از سایر ادله و قرائن تفسیری آن‌است. این آسیب از جمله آسیب‌های خطرناک برای فرد و جامعه‌ی دینی و اعتبار دین در جامعه است که در این سیر تلاش میشود مطالعهکننده گرفتار این آسیب نشود.
در این سیر توجه به چند نکته اهمیت دارد:
- بدون شک کسی با شروع روایت‌خوانی، فقیه، اسلام‌شناس و نظریه‌پرداز دینی نمی‌شود. نظریه‌پرداز شدن، مقدمات متعددی دارد که انس با روایات، تنها یکی از آن‌‌هاست. از همین رو ضروری است آستانه‌ی انتظار متعلم تعدیل شده و از آسیب احتمالی جلوگیری شود.
- پیشنهاد میشود این سیر از ابتدا تا انتها همراه با استاد خوانده شود؛ اگر‌چه طی‌کردن آن بدون حضور استاد و تنها با مشورت و مراجعه کردن به اساتید نیز امکان‌پذیر است.
- هرگز توصیه نمی‌شود روایت‌خوانی، به‌جهت برخی آسیب‌‌ها، به‌تأخیر افتد. روایت‌خوانی، متناسب با هر دوره را، از اولین زمان ممکن باید آغاز کرد و برای تحصیل شرایط و دفع آسیب‌های آن تلاش کرد.
2. اهداف طرح
3. مراحل اجرای طرح
3.1. مرحله اول: مطالعه روایات قصار
در این مرحله طلاب که در شروع راه روایت خوانی هستند با روایاتی کوتاه مواجه میشوند که معمولاً کلیات و اصول مطالب را بیان کردهاند و از همین رو به راحتی میتوان از آنها فروعات مختلف را تفریع نمود. از آن روی که این روایات کوتاه و بلیغ‌‌تر از سایر روایات هستند به خاطر سپردن آنها آسانتر خواهد بود. همچنین به دلیل اینکه کلیت و اصل هر مطلبی را بیان نمودهاند انگیزه‌ی بیشتری در مخاطب برای حفظ آنها به وجود میآید.
با توجه به حفظ آسان این روایات، عناصر و مبادی تفکر برای خواننده به راحتی آماده میشود و خواننده می‌تواند همان روایات را در تفکرات و احتجاجاتش مورد استفاده قرار دهد. در بسیاری از این روایات حدوسط‌ها و علت‌تصدیق‌ها عینا تکرار شده به‌طوری که تشکیل قیاسات و تفکر کردن به کمک مضامین وحیانی را راحتتر می‌کند.
از آن روی که معمولا مضامین این دسته از روایات ارشادی، قابل تبیین و دفاع‌اند، شخصیت خواننده به وسیله‌ی این دست از روایات رشد می‌کند. همچنین ارشادی و تفهیمی بودن مضامین آنها سبب میشود برای پذیرش محتوای این روایات کمتر نیاز به بررسی اعتبار سندی باشد. در عین‌حال باید تلاش کرد قابل اعتماد‌ترین منابع را انتخاب نمود تا استناد آنها به شریعت مقدس راحتتر باشد.
بلیغ بودن اغلب این روایات سبب میشود شخصیت تبلیغی مطالعهکننده نیز رشد پیدا کرده و سرمایه‌ی قابل استفاده‌ای به دست می‌آورد.
برای این مرحله، قصارالحکم نهج‌البلاغه، الدرة الباهرة، قصارالحکم تحف‌العقول (یا گزیدهای از آن) و تصنیف غررالحکم پیشنهاد میشود.
نکات:
- مطالعه این دست از روایات حتما باید به صورت تصنیفی-موضوعی باشد و در پایان این مرحله رویات تحت عناوین خود طبقهبندی شده باشند.
- این مرحله نیاز به 80 جلسه درسی دارد.
- توجه به دو کاستی در این مرحله و راه حل آن
مطالعه روایات اینچنینی غالبا با دو کاستی همراه است:
- سند این روایات غالبا از اعتبار چندانی برخوردار نیست.
- به دلیل تقطیع شدن این روایات، سیاق آنها از دست رفته است.
برای حل این دو مشکل لازم است که نسبت به تفسیر و نیز اعتماد به این روایات با احتیاط کامل برخورد کرد تا در مراحل بعد این نقیصهها برطرف گردد. باید به طلاب تذکر داده شود که تنها به روایاتی میتوان قطعا اعتماد کرد که متن و یا محتوای آنها در روایات دیگر آمده باشد و نیز چون سیاق آنها از دست رفته است تفسیر آنها احتمالی است و تنها زمانی میتوان به آن تفسیرها اطمینان پیدا کرد که مضمون آن تفاسیر در روایات دیگر یا بر اساس عقل تأیید گردد.
- پیشنهاد میشود این مرحله با استاد خوانده شود تا هم انتظار ذهنی خواننده مدیریت شود و هم جمع‌‌بندی‌های بهتری توسط استاد انجام گیرد.
- توصیه میشود خواندن این کتب همراه با تدبر و کشف ارتباط بین آنها و جمع‌بندی محتوایی خوانده شود.
3.2. مرحله دوم: مطالعه روایات موضوعی
مطالعه‌ی موضوعی روایات به معنای مطالعه کتبی است که محتواهای وحیانی را به صورت موضوعی بیان کردهاند و مشتمل بر توضیحات روائی بیشتری هستند. کتب روائی در این زمینه از حیث حجم و موضوعات، تنوع گسترده‌ای دارند. هدف از این‌مرحله آشنائی با موضوعات کلی دین، با تحفظ بر دو خصوصیت «جامعیت» و «اختصار بیشتر» است. کتاب شریف اصول کافی در این مرحله محوریت دارند. پیشنهاد میشود مباحث توحیدی اصول کافی، آخرین بخش از این مرحله باشد و با توجه به اینکه بخش توحید اصول کافی، مشکل است، لازم است فهم تفصیلی آن روایات، به مرحلهای بعد از مطالعه کتب اعتقادی محول شود. پس از پایان این مرحله، مطالعهکننده با یک دوره از معارف شریعت مقدس آشنا شده است.
پیشنهاد میشود ابواب کتاب اصول کافی به این صورت خوانده شود:
- کتاب فضل علم
- کتاب عشرة
- کتاب دعا
- کتاب فضل قرآن
- کتاب ایمان و کفر
- کتاب حجت
- کتاب توحید
- کتاب عقل و جهل
نکات:
- برای مطالعه کتاب اصول کافی حدود 250 الی 300 جلسه درسی در نظر گرفته شده است.
- پیشنهاد میشود این مرحله با استاد خوانده شود تا هم جمع‌‌بندی‌های ابواب به صورت بهتری صورت گیرد و هم روایات مشکل –به خصوص در باب توحید و حجت- تا حدودی برای طلبه توضیح داده شود.
3.3. مرحله سوم: آشنایی با نظام‌های معرفتی
در این مرحله نگاه به روایات، نگاهی مجموعی است. این نگاه به روایات از چند جهت امری ضروری است:
- یک گزاره‌ی وحیانی قبل از فحص از قرائن تفسیری آن، اعتبار علمی و عملی ندارد؛ بدین معنا که نه میتوان مضمون آن‌را به عنوان نظر اسلام، به شریعت مقدس نسبت داد و نه میتوان صرفاً با اتکا به همان یک گزاره، رفتار دینیِ خود و جامعه را سامان داد. برای اسناد یک آموزه به دین، باید همۀ قرائنِ مربوط به آن دیده شود و این مستلزم نگاه مجموعی به روایات است.
- نگاه مجموعی، موجب ارائۀ معارف اسلام به شکل یک مکتبِ منسجم میشود؛ از این رو، میتوان بر اساس آن، «مدل معرفتی» و یک «برنامۀ اجرایی جامع»، ارائه نمود.
- نگاه مجموعی، معارف اسلام را قابل دفاع‌تر و قابل تبیین‌تر می‌کند.
در راستای تحقق این نوع نگرش (نگاه مجموعی به روایات) ضروری است مراحل زیر، گام به گام اجرا شود:
- جمع‌بندی خانوادۀ روایی در هر موضوع
- کشف ترابط بین روایات و شبکه‌سازی معرفتی در مفاهیم و باورهای وحیانی، یعنی اصل و فرع‌ها و ارتباط مفهومی و تصدیقیِ بین روایات مشخص میشود.
- تبدیل کردن روایات پراکنده به یک هندسه‌ی منجسم و ساخت ترکیب‌های جدیدی که آن ترکیب‌ها به طور صریح در روایات دیده نمی‌شود.
- تصنیف و دسته‌بندی خطبه‌ها، نامه‌ها، دعاها، زیارت‌ها و روایات طولانی.
- تناظر روایات نسبت به همدیگر؛ یعنی بررسی و تعیین اینکه کدام روایت مخصص یا مقید دیگری است، کدام حاکم است و کدام محکوم، کدام موسِّع یا مضیِّق دیگری است، کدام مصداق دیگری را بیان می‌کند و سایر تناظرهای تفسیری که هر کدام نسبت به دیگری دارند.
- بررسی و تعیین لوازمی که از انضمام روایات به همدیگر گرفته میشود.
نکات:
- پیشنهاد میشود این مرحله پس از خواندن علوم مقدماتی از قبیل منطق و ادبیات و نیز پس از آشنائی با علم اصول، آغاز شود.
- نامه‌ها و خطبه‌های نهج‌البلاغه، صحیفه‌ی سجادیه، سایر کتب دعا و زیارات و نیز کتاب معانی‌الاخبار و کتبی نظیر آن، همچنین محجة البیضاء، بحارالانوار و سایر کتب مفصل روایتی همگی در این مرحله می‌گنجد.
- میتوان با انتخاب گزیده‌هایی از کتب مذکور و یا تألیف آثار جدیدی، این مرحله را انجام داد. مطلوب است که گزیدهای از این کتب مذکور فراهم شود و در طی 150 الی 180 جلسه درسی ارائه شود.
- این مرحله را میتوان متوقف و محدود نساخت بلکه آن را به طور مستمر ادامه داد تا انس دائمی با روایات از بین نرود.
3.4. مرحلۀ چهارم: آشنایی اجمالی با علوم حدیث
پس از پیمودن مراحل سهگانه فوق نوبت به آشنایی اجمالی طلاب با برخی از سرفصلهای علوم حدیث میرسد. آشنایی اولیه با مکاتب حدیثی، تاریخ و ادوار حدیثی، اعتبارسنجی حدیث، فقه الحدیث، نحله‌های تأثیرگذار در حدیث شیعه و ... ، سرفصلهای مهمی است که در این مرحله طلبه با آنها مواجه خواهد شد. با توجه به نبود منبع مستقلی در این زمینه که متناسب با طلاب مرحله مقدمات نگاشته شده باشد، ضروری است که بر اساس سرفصلهای زیر متنی در این زمینه تدوین شود.
3.4.1 سرفصلهای آشنایی با علوم حدیث سطح 1
- آشنایی با مکاتب حدیثی
- آشنایی با تاریخ و ادوار حدیث و محدثین تاثیرگذار و مبانی آنان
- آشنایی با فضای صدور و تاریخ تدوین حدیث
- سیر نقل حدیث در کتب حدیثی
- آشنایی با محدثین
- ادوار حدیث
- آشنایی با نسخه شناسی
- آشنایی با دانش رجال و اعتبارسنجی
- منبع شناسی
- سندشناسی
- راوی شناسی
- آشنایی با فقه الحدیث
مباحثی مانند نقل به معنا، تقطیع، نسخ و ...
- آشنایی با منابع حدیثی و سبک‌شناسی تدوین متون روایی
- معرفی کتب حدیثی
- شروح و حواشی کتب روایی
- آشنایی با صحاح سته و کتب شرح عامه
- آشنایی با برخی احادیث مشکله
- آشنایی با اسباب اختلاف حدیث
- آشنایی با فرق و نحله‌های تأثیرگذار در حدیث شیعه
- آشنایی با مباحثی از علوم دیگر مرتبط با حدیث
- اصول
- حجیت خبر واحد
- مقدار دلالت فعل و تقریر
- نظام استظهار
- تعادل و تراجیح
- تاریخ
- اصول
مباحثی مانند تاریخ خلفا، قیامهای واقع شده و حوادث تاثیر گذار
- لغت
- آشنایی با نرم افزارهای حدیثی
- جامع الأحادیث
- کتابخانه رجال
- درایة النور
- قاموس
- تراجم
- دانشنامه نهج البلاغة
- ...
- آشنایی با اساتید علوم حدیث
- آشنایی با مؤسسات حدیثی
- دانشگاه دارالحدیث
- مرکز تخصصی حدیث حوزه علمیه قم
- بنیاد معارف
- بنیاد نهج البلاغه