1. مقدمه

در جهان کنونی که آخرین نفس های مکاتب پوشالی مادی نیز به شماره افتاده است و بزرگترین نظریه پردازان آنها توانایی پاسخگویی به نیازها و مطالبات جوانان جویای حقیقت را ندارند، قرآن کریم بی شک تنها ملجأ و مأوای گروهی است که آینده جهان به دست آنان خواهد بود و می تواند با نور الهی خود این قلوب مرده را زنده نماید. همانطور که در صدر اسلام برخی تنها با شنیدن ندای دلنشین وحی، قلب هایشان خاشع می گشت و به سمت اسلام روی می آورند، این معجزه الهی توانایی این را دارد که در زمان حاضر نیز همچون تمامی اعصار، قلوب واله و شیدای حق را به سوی خود جلب نماید. مسلما آنچه موجب تأثیرات عمیق و شگرف قرآن می باشد، همان معانی و مفاهیم بلندپایه آن است و سعادت جامعه بشری نیز در گرو فهم و عمل به این آیات خواهد بود. به همین جهت آشنایی هر چه بیشتر جامعه اسلامی با قرآن و مفاهیم قرآنی ضروری به نظر می رسد و مقوله حفظ با توجه به ظرافت های خاص آن می تواند در این مسیر کمک شایانی نماید.

توصیه پیامبر اسلام و اهل بیت معصوم ایشان از یک سو و تأکیدات متعدد بزرگان دین به خصوص مقام معظم رهبری ^{مد ظله العالی} در راستای توسعه و ترویج فرهنگ قرآنی و آشنایی هرچه بیشتر جوانان و نوجوانان با قرآن و معارف قرآنی، و به منظور مبارزه با تهاجم فرهنگی از سوی دیگر، هر گونه تردید را در این مطلب از بین می برد که در جامعه امروزی محوریت قرآن در هر گونه فعالیت فرهنگی، نه یک اولویت، بلکه یک ضرورت است.

اهمیت مطلب پیش گفته زمانی آشکارتر می شود که قرآن به عنوان اصلی ترین منبع شناخت دین مد نظر قرار گیرد. توجه به این نکته، سبب خواهد شد که نظریه پرورش دین پژوهان و جذب طلاب علوم دینی بر مبنای آشنایی هر چه بیشتر ایشان با قرآن، بیش از پیش قوت پیدا کند.

در همین راستا جمعی از طلاب دغدغه مند با لبیک به ندای «علیک بالأحداث» امام صادق ^{علیه السلام}، با تمرکز بر روی جامعه نوجوان و جوان، در حرکتی نوین، در پی تأسیس حوزه علمیه قرآن محور می باشند. در این طرح، پذیرش طلاب از طریق مسیر مرسوم ثبت نام، آزمون و مصاحبه، جای خود را به جذب طلبه از طریق مدارس شبانه روزی حفظ قرآن کریم و بر مبنای استعدادیابی و شناخت تفصیلی یک ساله از قرآن آموز خواهد داد. در طرح مذکور، پیش از آنکه فرد وارد حوزه علمیه شود ابتدا جذب مدارس شبانه روزی حفظ قرآن کریم می شود. قرآن آموزان پذیرفته شده در طول یک سال، علاوه بر حفظ کل قرآن کریم، توانایی قرائت زیبا و دلنشین آیات قرآن و آشنایی با تفسیر و معارف قرآنی، با انجام کارهای مشاوره ایِ مختلف، استعدادیابی می شود، و آن دسته از افرادی که مستعد ورود به حوزه علمیه باشند تشویق به حضور در حوزه خواهند شد. در ادامه نیز مدرسه علمیه قرآن محور اقدام به جذب همین نیروها می نماید؛ نیروهایی که در طول یک سال هم حافظ کل قرآن کریم شده اند و هم به طور کامل استعدادها و توانایی هایشان شناسایی شده است. این امر موجب می شود که در مسیر طلبگی برنامه هایی کاملا متناسب با توانایی ها و استعداد ایشان برای آنها دیده شود و از اتلاف وقت و آزمون خطاهای پر هزینه پرهیز خواهد شد. به دیگر سخن در این طرح، حفظ قرآن کریم پیش درآمدی بر شروع مسیر دین شناسی یک دین پژوه خواهد بود.

در ادامه به برنامه یکساله حفظ قرآن کریم به عنوان اولین گام طرح پیش گفته اشاره و ابعاد آن به طور کامل تبیین خواهد شد. این طرح با همکاری مؤسسه قرآنی فرهنگی بیت الأحزان حضرت زهرا ^{سلام الله علیها} تنظیم شده است.

2. اهداف طرح حفظ یکساله

حفظ قرآن کریم و تسلط کامل قرآن آموز بر محفوظات خویش به این معناست که قرآن آموز همواره آمادگی خویش را برای ارائه محفوظات خویش حفظ نماید به گونه ای که هر گاه از وی نسبت به ارائه محفوظاتش مطالبه شد، بدون درنگ آماده پاسخگویی را داشته باشد.
از نظر این مجموعه تنها به خاطر داشتن محفوظات به طور کامل مطلوب نیست؛ بلکه مطلوب آن است که قرآن آموز بتواند قرآن را به صورت زیبا و جذاب تلاوت نماید. قرآن آموز در همان حال که حافظ قرآن کریم است باید مرتّل و یا قاری نسبتا متبحری نیز باشد. این امر مستلزم آن است که قرآن آموز تمرینات صداسازی، کار بر روی نُت ها، ملودی ها و نغمات و اجرای زیبای آنها، اجرای قواعد تجوید و نیز وقف و ابتدای صحیح را نیز به نیکویی فراگرفته و اجرا نماید. البته توجه به این نکته نیکوست که این دست از آموزش ها اگرچه در طول دوره حفظ یکساله مدنظر قرار خواهد گرفت، اما تسلط کامل بر این موارد مستلزم آن است که قرآن آموز این تمرینات را طی سالیان آتی نیز ادامه دهد و آنها را رها ننماید. گاه توصیه می شود که قرآن آموزان پس از اتمام مراحل حفظ به آموزش تخصصی قرائت قرآن کریم نیز مبادرت نمایند.
بدیهی است که آموزش قرآن کریم بدون توجه به معارف ژرف و تفسیر آیات قرآن کریم، امری تهی است که نه تنها فایده چندانی بر آن مترتب نیست، بلکه گاه مضر نیز خواهد بود. در همین راستا در این طرح تأکید بر آن است که ترجمه و تفسیر قرآن کریم و تدبر در آن، به صورت موازی و همسو با حفظ قرآن آموزان مورد توجه قرار گیرد.
آنچه ارزش اخلاقی یک دانسته را تحقق عینی می بخشد، اقدام عملی نسبت به آن است. آشنایی با معارف قرآن کریم را می توان مقدمه ای برای عمل به آنها دانست و در این طرح تأکید بر آن است که قرآن آموزان دانسته های قرآنی خویش را به کار بندند.
تمامی موارد پیشین در طرح پیشرو در حقیقت مقدمهای برای کشف نیروهای مستعد و دین پژوهانی کارآمد است که در پرتو معارف قرآنی و منبع بی پایان آن بتوانند علوم اسلامی را در بازارهای خوشرنگ و لعاب، اما تو خالی جهانی، رونقی بی پایان ببخشند. بر همین اساس انجام مشاوره های دائمی و ارتباط با قرآن آموزان و خانواده های آنها امری جداناشدنی از طرح مذکور خواهد بود.

3. مراحل اجرای طرح

مراحل اجرای طرح را می توان در سه مرحله پذیرش، طول دوره و برنامه های مختص به فارغ التحفیظان خلاصه نمود که در ادامه به هر یک از آنها اشاره خواهد شد.

3.1. مرحله اول: پذیرش

پذیرش در این طرح، دو مرحله ای خواهد بود. در مرحله اول قرآن آموز از طریق ثبت نام و مصاحبه، پذیرش خواهد شد. در این مرحله چند برابر ظرفیت نهایی پذیرش صورت خواهد گرفت. این تعداد در دورهای کوتاه مدت و آزمایشی تحت تعلیم قرار می گیرند و پس از آن با ارزیابی نهایی، پذیرش قطعی در مرحله دوم صورت خواهد پذیرفت. مراحل پذیرش در هر دو مرحله به شرح زیر است.

3.2. مرحله دوم: برنامه های طول دوره

برنامه هایی که در طول دوره حفظ یکساله برگزار می شود به سه دسته برنامه های آموزشی، فرهنگی و مشاوره ای تقسیم میشود.

3.2.1. برنامه های آموزشی

برنامه های آموزشی شامل سه طرح تجوید، حفظ و مفاهیم و تفسیر می باشد که در ادامه به هر یک از آنها جداگانه اشاره خواهد شد. در پایان سین برنامه های روزانه در دوره آزمایشی و اصلی تبیین خواهد گردید.

3.2.1.1. تجوید

3.2.1.2. برنامه حفظ

3.2.1.3. برنامه تفسیر و مفاهیم

3.2.1.4. سین برنامه روزانه در دوره آزمایشی و اصلی

3.2.1.4.1. دوره آزمایشی

نکته اول: همانطور که پیشتر نیز بیان شد، قرآن آموز موظف است در مدت زمان 40 روز، براساس برنامه بالا در هفته اول 3 صفحه (روزی نیم صفحه)، در هفته دوم 6 صفحه (روزی یک صفحه)، در هفته سوم 9 صفحه (روزی یک صفحه و نیم) و از هفته چهارم به بعد هفته ای 12 صفحه (روزی دو صفحه) حفظ نماید و در پایان دوره حد اقل 2 جزء را به حافظه سپرده باشد.

نکته دوم: برنامه قرائت و زیبا خوانی، در دوره آزمایشی، آموزش تجوید بر پایه تقلید می باشد و دیگر مراحل یادگیری قرائت به دوره اصلی موکول خواهد شد.

3.2.1.4.2. برنامه روزانه دوره اصلی

با توجه به جابجایی ساعات اذان صبح و مغرب و نیز تغییر ساعت رسمی کشور برنامه روزانه دوره اصلی به صورت ماهانه متغیر است. اما اصل عناوین برنامه با برنامه تابستان تفاوت چندانی ندارد. در این برنامه تنها یک ساعت مطالعه به برنامههای روزانه قرآنآموزان اضافه میشود.

نکته اول: در برنامه طول سال، به دلیل افزایش محفوظات قرآن آموز برنامه مطالعه از دو بار در روز به سه بار در روز افزایش می یابد.

نکته دوم: قرائت و زیبا خوانی در این دوره، عبارت است از آموزش نغمات بر پایه اجرای قرائات تقلیدی و گذراندن دوره ها و تمرین های صداسازی است. پر واضح است که قرآن آموزانی که در این زمینه مستعد هستند شناسایی و به اساتید مطرح در زمینه قرائت معرفی خواهند شد.

نکته سوم: ریز برنامه های فرهنگی و ورزشی –چه در دوره آزمایشی و چه در دوره اصلی- در بخش بعدی توضیح داده خواهد شد.

3.2.2. برنامه های فرهنگی

برنامه های فرهنگی مجموعه در دو حوزه برنامه های فرهنگی برای قرآن آموزان و خانواده های ایشان تنظیم شده است. برنامه های فرهنگی مربوط به قرآن آموزان نیز به سه دسته برنامه های فرهنگی تکرارشونده در طول هفته و ویژه برنامه ها و فضاسازی مجموعه تقسیم می شود. بر همین اساس می توان برنامه های فرهنگی را در چهار حوزه پیگیری نمود:

برنامه های تکرارشونده در طول هفته
ویژه برنامه ها
فضاسازی مجموعه
برنامه های فرهنگی خانواده ها

در ادامه به هر یک از آنها به طور جداگانه اشاره خواهد شد.

3.2.2.1. برنامه های فرهنگی تکرارشونده در طول هفته

الف) نمازهای جماعت

نمازهای جماعت در سه وعده صبح، ظهر و شب برقرار خواهد شد. مسئول فرهنگی موظف است امور مربوط به نمازهای جماعت را در سه حوزه تدبیر نماید.

اولین حوزه، اصل برگزاری و حضور قرآن آموزان در نماز جماعت است. در این مرحله معین کردن امام جماعت برای هر یک از وعده ها و ترغیب و نظارت بر حضور قرآن آموزان برای شرکت در نماز جماعت از وظایف مسئول فرهنگی محسوب می شود.

حوزه دوم سخرانی بین نمازها است. در این مرحله مسئول فرهنگی یا از امام جماعت و یا از شخصی دیگر درخواست می کند که بین دو نماز در رابطه با موضوعات معینی که بر اساس نیاز مجموعه تعیین می شود، سخنان کوتاهی را ایراد نماید. توصیه می شود که این سخنان اولا پس از نماز صبح برگزار نشود، ثانیا مدت زمان آن از 5 دقیقه تجاوز نکند.

حوزه سوم ادعیه و تعقیبات پس از نمازهاست. در این مرحله مسئول فرهنگی وظیفه دارد تا با تعیین افراد و ادعیه معین پس از هر نماز، تعقیبات پس از نمازها را مدیریت نماید. توصیه می شود که تعقیبات پس از نمازها به شرح زیر باشد:

پس از نماز صبح، قرآن آموزان دعای عهد همخوانی کنند. نیکوست که برای اجرای هماهنگ این همخوانی یا از فردی خوشنوا بهره برده شود و یا از صوتی ضبط شده استفاده گردد.
پس از نماز ظهر، فردی تعیین شود تا دعای تعقیبات نماز ظهر را قرائت نماید.
پس از نماز عصر دعای سلامتی امام زمان توسط قرآن آموزان همخوانی شود. برای اجرای هماهنگ دعا نیز از همان روش بیان شده در نماز صبح استفاده شود.
پس از نماز مغرب فردی تعیین شود و دعای تعقیبات نماز مغرب را قرائت نماید.
پس از نماز عشا دعای فرج توسط قرآنآموزان همخوانی شود. برای اجرای هماهنگ دعا نیز از همان روش بیان شده در نماز صبح استفاده شود.

نکته مهم: اگر مسئول فرهنگی صلاح بداند میتواند فردی را برای اجرای امور نماز جماعت و امورات مسجد و نمازخانه تعیین نماید.

ب) جلسات پرسش و پاسخ

یکی از برنامه هایی که می تواند در سین برنامه های روزانه گنجانده شود جلسات پرسش و پاسخ است. مسئول فرهنگی موظف است با نیازسنجی مناسب موضوعات مورد ابتلای قرآن آموزان را شناسایی نماید و برای رفع آن به برگزاری جلسه پرسش و پاسخ با حضور فردی متخصص و شایسته اقدام نماید.

ج) تریبون آزاد

گاه نیاز است قرآن آموزان نسبت به برخی از موضوعات چالشی خویش اظهار نظر نمایند. تریبون آزاد فرصتی است که مسئول فرهنگی می توان آن را برای رفع این نیاز فراهم نماید و در اختیار قرآن آموزان قرار دهد.

د) نشست با مدیریت

نشست و گفتوگوی بیواسطه قرآن آموزان با مدیریت از جمله مسائلی است که در مجموعه ضروری است. این ارتباط دائم می تواند اثرات مثبتی در قوام و پیشرفت مجموعه بگذارد و سطح رضایتمندی را به گونه ای چشمگیر افزایش دهد. هماهنگی با مدیریت و زمانبندی این جلسات به عهده مسئول فرهنگی می باشد.

هـ) حرم و جمکران

حداقل هفته ای یکبار حضور قرآن آموز در حرم و جمکران ضروری به نظر میرسد و یکی دیگر از وظایف مسئول فرهنگی هماهنگی این برنامه است. البته توجه شود که اجرای آن به عهده مسئول پشتیبانی و مدیران داخلی می باشد.

و) درس اخلاق

حضور افراد خودساخته و صاحب نفس در مجموعه و سخن گفتن آنها با قرآن آموزان می تواند ایشان را در عمل به دستورات و فرامین قرآن که یکی از مهمترین اهداف طرح یکساله می باشد یاری نماید. هماهنگی برای برگزاری درس های اخلاق از جمله وظایف مسئول فرهنگی می باشد.

ز) کلاسهای آشنایی با احکام و اعتقادات

آشنایی با احکام و نیز معارف قرآنی یکی از دغدغه های مهم مجموعه می باشد که مسئول فرهنگی موظف است با آسیب شناسی و نیازسنجی دقیق، نسبت به آشنایی قرآن آموزان با احکام و مسائل اعتقادی اقدام متناسب نماید. یکی از مدلهای رفع این نیاز برگزاری کلاس هایی در حوزه احکام و عقاید است. البته مسئول فرهنگی می تواند این دو مقوله را ضمن سخنرانی های بین دو نماز، جلسات پرسش و پاسخ و نیز تریبون های آزاد نیز اجرا نماید.

ح) اجرای محافل و مسابقات قرآنی درون مؤسسه ای

یکی از برنامه های جذاب و نیز بسیار مفیدی که می توان برای قرآن آموزان اجرا نمود، اجرای محافل قرآنی درون مؤسسه با محوریت مسابقه بین افراد کلاس های مختلف است. این امر سبب می شود قرآن آموز همواره برای اجراهای محفلی و مسابقه ای آمادگی خود را حفظ نماید. اهدای جوایز به نفرات برتر در این محافل، در محافلِ پایان هفته که جزء ویژه برنامه ها می باشد و با حضور شخصیت های برجسته قرآنی برگزار خواهد شد صورت می گیرد.

ط) برنامه های ورزشی

بخش دیگری از وظایف مسئول فرهنگی هماهنگی و زمان بندی برای اجرای برنامه های ورزشی است. تهیه لیست خرید لوازم ورزشی و تفریحی همچون راکت و توپ پینگ پنگ و بدمینتون، منچ، توپ فوتبال و والیبال و ... و تحویل آن به مسئول تدارکات و پشتیبانی برای تهیه این لوازم از جمله مسئولیت های مسئول فرهنگی می باشد. هماهنگی برای سانس سالن و استخر و نیز برنامه ریزی برای مسابقات ورزشی و اهدای جوایز به نفرات برتر از دیگر وظایف مسئول فرهنگی می باشد. روشن است که تنها برنامه ریزی و هماهنگی این برنامه ها به عهده مسئول فرهنگی است و اجرای آن به عهده مدیران داخلی خواهد بود.

3.2.2.2. ویژه برنامه ها

آنچه را مرتبط به ویژه برنامه ها می باشد، می توان به صورت زیر طبقه بندی نمود.

الف) افتتاحیه و اختتامیه ها

در هر دوره از طرح یکساله حفظ دو افتتاحیه و دو اختتامیه برگزار می شود. یک افتتاحیه و اختتامیه مرتبط به دوره آزمایشی تابستان است و یک افتتاحیه و اختتامیه مرتبط به دوره اصلی می باشد. تمام هماهنگی های این چهار مراسم به عهده مسئول فرهنگی می باشد. بدیهی است که اجرای آن بر عهده مدیران داخلی و مسئول تدارکات و پشتیبانی خواهد بود.

ب) ویژه برنامه های پایان هفته

برنامه های آموزشی به گونه ای تنظیم شده است که قرآن آموزان از ظهر پنجشنبه تا ظهر جمعه و همچنین در عصر جمعه در هر هفته برنامه آموزشی نداشته باشند. در این فرصت اجرای مراسمات مختلفی می تواند قرآن آموزان را برای شروع با قوت هفته قرآنی جدید یاری نماید. مراسماتی که در این بخش میتواند اجرا شود عبارتند از:

محفل انس با قرآن

اجرای محافل انس با قرآن با حضور قاریان، حفاظ و گروههای تواشیح بین المللی و کشوری یکی از بهترین پیشنهادها برای برنامه های پایان هفته می باشد. تقدیر از قرآن آموزان برتر هفته در این محافل می تواند در این راستای استمرار رغبت ایشان برای حفظ قرآن کریم بسیار کمک کننده باشد.

پخش فیلم

دیگر کاری که می توان در این بازه زمانی برای قرآن آموزان انجام داد پخش فیلم است. ژانرهای طنز (البته با رعایت نکات اخلاقی) و مذهبی از بهترین ژانرهایی است که می توان در این فضا استفاده نمود.

دعاها و مناجات های پایان هفته

از فرصت پایان هفته می توان برای برگزاری جلسات دعای کمیل، ندبه، سمات و ... بهره برد.

گردش های درون شهری و برون شهری

اردوهای خارج از شهر و نیز برنامه هایی همچون پیاده روی تا جمکران و حرم و نیز کوهنوردی از جمله برنامه هایی است که می توان در بازه زمانی پنجشنبه و جمعه از آن استفاده کرد.

اجرای بازی ها و مسابقات

برگزاری بازی هایی و مسابقاتی همچون پانتومیم، گل یا پوچ، مافیا، پینگ پنگ و ... از جمله کارهایی است که مسئول فرهنگی می تواند در پنجشبه ها و جمعه ها تدارک ببیند.

ج) ویژه برنامههای مناسبتی

بخش دیگری از مسئولیت فرهنگی در حوزه ویژه برنامه ها به مناسبت های مذهبی و ملی اختصاص دارد. مسئول فرهنگی موظف است در راستای انجام وظائف خود در ابتدای سال یک تقویم مناسبتی را تدوین نماید و بر اساس آن ویژه برنامه های مناسبتی را هماهنگ، زمان بندی و اجرا نماید.

3.2.2.3. فضاسازی مجموعه

حوزه فعالیت ها در زمنیه فضاسازی مجموعه به دو قسم کلی تقسیم می شود. بخشی مرتبط به فضاسازی عمومی است که شامل برد فرهنگی و اتاق های اداری، کلاسها، راهروها، حجرات، حمامها و دستشویی ها می شود. در این بخش مسئول فرهنگی از عکس امام، رهبری و شهدا، عکس نوشته ها، پلاکاردها و تراکتها و حتی المانها برای ایجاد فضایی قرآنی بهره می برد. در همین بخش مسئول فرهنگی بایست فضای محراب و اطراف آن را با نصب بنرهایی با محتوای ادعیه و تعقیبات نمازها برای برگزاری هرچه بهتر نماز جماعت آماده نماید. بخشی دیگر از فضاسازی مرتبط به آماده سازی مسجد، نمازخانه و حسینه برای مراسمات است. در این بخش مسئول فرهنگی موظف است تمام تزئینات مرتبط به سن و فضای مسجد یا حسینه را به گونه ای که متناسب با مراسم و مناسبت مورد نظر باشد، آماده نماید.

3.2.2.4. برنامه های فرهنگی خانواده ها

بخشی از وظایف مسئول فرهنگی برنامه هایی است که برای والدین قرآن آموزان اجرا میکند. این فعالیت ها را می توان به صورت زیر خلاصه نمود.

3.2.3. برنامه های مشاوره ای

برنامه های مشاوره ای مدرسه که با حضور دائمی و مشاورین صورت می گیرد به دو دسته مشاوره تحصیلی و مشاوره عمومی تقسیم میشود. مشاوری که به صورت دائم در مجموعه حضور خواهد داشت و نیز ساعات و میزان حضور وی مستقیما توسط مدیر مجموعه تعیین خواهد شد.

3.3. فارغ التحفیظان

بخش فارغ التحفیظان بخشی مستقل محسوب می شود که مستقیما زیرنظر مدیریت مرکز اداره می شود. چارت برنامه های این بخش توسط مسئول بخش فارغ التحفیظان ارائه خواهد شد که به صورت اجمالی می توان برنامه های بخش فارغ التحفظان را به صورت زیر طبقه بندی نمود.

برنامه آموزشی مرکز تخصصی حفظ قرآن